Dzieci zdolne należą do grupy określanej mianem uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. W Polsce pedagogikę specjalną wiąże się głównie z grupą osób z szeroko pojętymi problemami w uczeniu się, niepełnosprawnością intelektualną czy fizyczną. Jedną z wielu przyczyn takiego stanu rzeczy jest, zdaniem specjalistów, mała świadomość nauczycieli dotycząca zdolności ucznia zdolnego oraz złożoności jego kształcenia, spowodowana między innymi polityką oświatową wspierającą i promującą średniactwo i średniaków oraz mało aktywizujące metody i formy pracy z dziećmi.

W nowym Projekcie Reformy Systemu Edukacji za istotne zadanie uznano wskazanie drogi zaspokojenia potrzeb edukacyjnych uczniów szczególnie zdolnych, traktując ich potrzeby jako specjalne potrzeby edukacyjne. Tak więc zasada równości dotyczy wszystkich uczniów którzy mają specjalne potrzeby edukacyjne i ze względu na deficyty, i ze względu na potencjał rozwojowy.

Już od najmłodszych lat możemy zaobserwować między dziećmi różnice indywidualne. Dotyczą one szybkości i poprawności myślenia, bogactwa i oryginalności pomysłów, tempa i łatwości wykonywania różnych działań, a także rysowania, malowania, wykonywania precyzyjnych czynności manualnych, gry na instrumencie muzycznym itd. Różnice te określa się mianem zdolności.

 

Bardzo często w praktyce pojęcie to utożsamiane jest z terminem uzdolnienie lub talent. Psychologia rozróżnia te rodzaje zdolności i mówi o:

 

• zdolnościach ogólnych określanych jako inteligencja,

• zdolnościach kierunkowych zwanych też zdolnościami specjalnymi związanymi z daną dziedziną lub dziedzinami. Można je podzielić na zdolności – organizacyjne, poznawcze, produkcyjne, artystyczne, wychowawcze, opiekuńcze, usługowe, porządkowe, sportowe lub inaczej – muzyczne, plastyczne, matematyczne, techniczne, językowe i literackie, przyrodnicze,

• zdolnościach twórczych rozumianych jako umiejętność znajdowania wielu różnych i oryginalnych rozwiązań zadań i problemów.

 

Zarówno zdolności ogólne jak i specjalne w zależności od tego jaki pułap osiągnęły powyżej przeciętnej określane są jako wysokie lub wybitne.

Wybitność niezależnie od tego czy ma charakter ogólny czy kierunkowy występuje rzadko. Szacuje się, że mamy w Polsce około 2,5 do 3 % dzieci wybitnych. W odniesieniu do najwyższego poziomu zdolności, pojawiającego się bardzo rzadko we wczesnym dzieciństwie, jak i w późniejszym okresie rozwoju człowieka stosuje się termin geniusz.

 

Uczeń jest uznawany za zdolnego jeżeli posiada wysokie zdolności ogólne, uzdolnienia kierunkowe, predyspozycje twórcze i charakteryzuje się wysokim zaangażowaniem zadaniowym. Różnice w zdolnościach ujawniają się między innymi w czasie przeznaczonym na wykonanie określonych czynności, w jakości uzyskanych wyników oraz ilości popełnionych błędów.

 

Zdaniem T. Lewowickiego ( „ Kształcenie uczniów zdolnych” ) za ucznia zdolnego można uznać takiego, który posiada co najmniej jedną z czterech wymienionych cech:

 

• wysoki poziom zdolności ogólnych, inteligencji ( I.I.- 120 i więcej ),

• wysoki poziom zdolności specjalnych – uzdolnień,

• wysokie osiągnięcia lub możliwość takich osiągnięć w nauce bądź innych dziedzinach działalności wartościowej społecznie,

• osiągnięcia oryginalne i twórcze lub możliwości takich osiągnięć.

 

Rozwój zdolności wiąże się z prawidłowościami rozwoju psychicznego. W miarę upływu lat różnicują się one i pojawiają coraz bardziej wyspecjalizowane grupy zdolności.

Najwcześniej pojawiają się zdolności matematyczne i artystyczne, zwłaszcza plastyczne i muzyczne. W okresie przedszkolnym wyraźnie można zauważyć zróżnicowanie w zakresie zdolności motorycznych przejawiające się jako zdolności muzyczno – rytmiczne lub motoryczno – techniczne. Zaobserwować można też zdolności literackie.

Zdolności rozwijają się niezależnie od rozwoju fizycznego dzieci. Dotyczy zarówno dzieci zdrowych jak i niepełnosprawnych.

 

Symptomy zdolności dzieci w wieku przedszkolnym to między innymi:

 

• łatwość zapamiętywania i uczenia się rzeczy nowych, natychmiastowe rozumienie poleceń i zadań, około 1/3 dzieci zdolnych przed rozpoczęciem szkoły umie czytać i liczyć do 100,

• zadawanie dużej ilości pytań, zainteresowanie światem, bystrość obserwacji i spostrzegawczość,

• wykonywanie zadań umysłowych z przyjemnością, umiejętność skupienia uwagi przez dłuższy czas na tym, co dziecko interesuje, w nielicznych przypadkach dzieci ujawniają już konkretne zainteresowania i uzdolnienia kierunkowe,

• wymyślanie nowych zabaw, opowiadań, zdarzeń realnych i abstrakcyjnych, ciekawe i oryginalne pomysły, bogata wyobraźnia, potrzeba wyrażania myśli lub emocji za pomocą różnych form plastycznych, w formie słów, ruchu lub muzyki,

• niezależna postawa wobec innych, potrafi bronić swoich racji, samodzielność w pracy.

 

Posiadanie trzech z pośród powyższych cech oznacza, że dziecko ma szanse stać się w przyszłości jednostką wybitną,

Dziecko zdolne, nie rozpoznane w porę i nie otoczone właściwą opieką ze strony domu i placówki, nie wykorzysta w pełni wrodzonych predyspozycji.

 

 

Cechy indywidualne dzieci zdolnych, są one prawidłowościami i należy o nich pamiętać wspierając rozwój dziecka zarówno w domu jak i w placówce.

 

1. Nadpobudliwość intelektualna, która przejawia się w licznych pytaniach dzieci kierowanych do dorosłych. Ich pytania mają charakter głęboko poznawczy, często też abstrakcyjny, domagają się wyczerpujących odpowiedzi. Wprawiają niekiedy dorosłych w zakłopotanie czy nawet złość. Jednak korzyść dla nich płynąca z udzielonych odpowiedzi jest znacząca dla ich rozwoju.

2. Nadpobudliwość wyobrażeniowa. Dzieci tworząc swój wewnętrzny świat posługują się często niezrozumiałym dla otoczenia, magicznym językiem, minami, gestami. Jest to prawidłowość rozwojowa dzieci zdolnych. Często otoczenie odbiera takie zachowanie jako patologiczne.

3. Nadpobudliwość emocjonalna, zaznacza się wyraźnie w tej grupie dzieci. Jest to cecha która najbardziej niepokoi rodziców. Dzieci zdolne mają więcej niezaspokojonych emocji niż inne dzieci. Ponadto rozbieżność rozwoju intelektualnego, twórczego i emocjonalnego jest zdecydowanie wyższa niż u dzieci przeciętnych.

4. Nadpobudliwość zmysłowo – sensoryczna przejawiająca się nadpobudliwością ruchową, niezdyscyplinowaniem. Na przykład nadmierne kręcenie się w ławce czy nietolerowanie obcisłych ubrań to między innymi symptomy tego rodzaju dzieci a nie przejawy złej woli. Dzieci zdolne częściej mają alergie i uczulenia, są wrażliwe na różne bodźce zmysłowe.

5. Nadpobudliwość psychomotoryczna, jako brak skupienia uwagi i dekoncentrację. Bardzo często dzieci zdolne potrafią się zamyślać, rozmawiać, odwracać się do tyłu. W tym czasie prawdopodobnie mogą rozwiązywać zadanie, analizować ciekawe aspekty zajęć, czy też tworzyć np. wiersz. W praktyce zachowanie takie oceniane jest jako niezgodne z przyjętymi wymogami i regułami.

 

Środowiska: rodzina i przedszkole, szkoła, odgrywają szczególną rolę zakresie pobudzania, ujawniania i rozwijania zdolności dzieci. Zarówno

rodzice jak i nauczyciele powinni zaakceptować dziecko zdolne takie, jakie ono jest i uszanować jego odrębność. Zadaniem dorosłych jest pomoc dziecku w poznawaniu jego własnych cech oraz ukazywaniu możliwych sposobów ich urzeczywistniania. Oparcie i opieka dorosłych jest szansą na to, że potrafi ono podejmować z ochotą wysiłek poznania czegoś nowego, zdobycia nowych sprawności i umiejętności oraz trud pokonywania przeszkód.

Wiek szkolny to rozkwit zdolności intelektualnych. W tym wieku daje się zauważyć u dzieci wysoką sprawność językową, umiejętność wnioskowania, szybkie tempo procesów myślowych,, bardzo dobrą pamięć, zainteresowanie prowadzeniem obserwacji, wysoką zdolność koncentracji uwagi, oryginalność zadawanych pytań, i wysuwanych sugestii a także zainteresowania czytelnicze, oraz umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów ( przykład Julki ). W ocenie społecznej, szkolnej za wskaźnik zdolności uważa się także bardzo dobre i celujące oceny z przedmiotów oraz wzorowe zachowanie. . Nie zawsze jednak ma to swoje odzwierciedlenie w rzeczywistej diagnozie zdolności. Są uczniowie dla których ocena nie jest czynnikiem motywującym ani ważnym a ich uzdolnienia ukierunkowane są na realizację w dziedzinach niezauważalnych przez szkołę. Przejawem zdolności jest także udział w konkursach, olimpiadach.

 

Rodzice – powinni już od najmłodszych lat życia dziecka mieć czas na towarzyszenie mu w poznawaniu świata, na bycie razem i aktywne słuchanie. Warto zachęcać dziecko do obserwowania otaczających zjawisk, rozwijania aktywności poznawczej. Szczególne znaczenie ma wyrobienie u dziecka poznawczego nastawienia na rzeczy i fakty nieznane. Pokonywanie trudności, odkrywanie i docieranie do rzeczy nowych sprawia dzieciom zdolnym niesłychaną radość.

Nieocenione znaczenie ma akceptacja i wsparcie psychiczne dzieci w chwilach niepowodzeń. Warto nauczyć dzieci relaksu. Rolą rodziców w stosunku do dziecka zdolnego jest uczenie go bycia z ludźmi, bycia w grupie. Dzieci winny nabrać przekonania, że grupa może więcej i dlatego wskazane jest dzielenie się pomysłami z innymi. Praca zespołowa przyczynia się do korygowania negatywnych postaw egoistycznych i zachowań agresywnych. Warto też je uczulać na czerpanie przyjemności z faktu pokonywania siebie, a nie z pokonywania innych.

Rodzice powinni dostarczać dziecku informacji, pokazywać możliwości i źródła zdobywania nowych umiejętności i wiadomości. Nie należy lekceważyć pytań zadawanych przez dzieci.

Ważne jest także rozwijanie zainteresowań, poświęcanie czasu na wspólne zabawy, spacery, hobby, szukanie odpowiedniej literatury, na rozmowy o książkach, filmach….

Ogromne znaczenie ma dostrzeganie prac i pomysłów dziecka, wyrażanie akceptacji lub konstruktywnej krytyki, zachęcanie do twórczej pracy. Istotne jest żeby rodzice potrafili dostrzec mocne strony dziecka i starali się wykorzystywać je w dobrym kierunku.

 

Należy pamiętać, że pomoc dziecku zdolnemu to stymulowanie, pobudzanie a nie przyspieszanie jego rozwoju.

 

Często rodzice nieświadomie poprzez niezamierzone oddziaływania wychowawcze tłumią i niszczą zdolności swojego dziecka. Różne są oczekiwania, nastawienia i reakcje rodziców wobec przejawów zdolności dzieci. Niektórzy rodzice preferują głównie zachowania mieszczące się w standardowych wzorcach świata dorosłych i doceniają jedynie grzeczność i posłuszeństwo. Dążą aby dzieci były uległe, spełniały ich oczekiwania i podporządkowywały się określonym poleceniom. Niektóre pytania dzieci uważają za niemądre, dziwaczne i nie pasujące do wieku dziecka i często je bagatelizują. Rodzice pragnąc chronić dziecko przed trudnościami blokują ich ciekawość i naturalną potrzebę rozwiązywania problemów. Dzieci te często są nieśmiałe i zagubione, nie zawsze potrafią sprzedać swoje pomysły.

Zdarzają się również rodzice którzy chcą realizować własne, niespełnione marzenia poprzez dziecko i kształtują je na swój obraz i podobieństwo.

„ Zakładają sobie” mieć zdolne dziecko i skupiają na tym swoją aktywność, od momentu jego narodzin. Są nadopiekuńczy, dziecko jest dla nich „ pępkiem świata”, wychowuje się w atmosferze ciągłego aplauzu i staje się od niego uzależnione. Rodzice ci dążą do przyspieszenia rozwoju dziecka poprzez ćwiczenie jakiś sprawności czy umiejętności. Intensywne ćwiczenia mogą prowadzić do opanowania specyficznych sprawności ale wyniki takich ćwiczeń są zwykle krótkotrwałe. I wiążą się z wysokimi kosztami emocjonalnymi, jakie ponosi dziecko. Wychowywane w takiej atmosferze podejmuje naukę z dużą wiedzą, niekiedy nawet specjalistyczną. Jest nastawione na sukces, ma silną potrzebę osiągnięć. Może mieć skłonności do rywalizacji i dominacji wśród rówieśników. Walczy o wyłączność uwagi nauczyciela, lekceważy kolegów w klasie, jest pewne siebie, zarozumiałe i lubi dowodzić swoich racji, nie przyjmując uwag, nawet uzasadnionych. Zadaje mnóstwo pytań, odpowiada nie pytane, często się nudzi i bez dystansu sygnalizuje swoje uwagi. Dziecko takie charakteryzuje nadruchliwość oraz chwiejność emocjonalna. Kręci się, przeszkadza, trudno jest mu usiedzieć w jednym miejscu.

 

Dotychczasowy system edukacji nie stwarzał w pełni warunków do wszechstronnego rozwoju dzieci zdolnych. Tradycyjne formy nauczania oparte o system klasowo – lekcyjny, praca zbiorowa, czy stosowane głównie metody podające nie sprzyjają dostatecznemu ujawnianiu, pobudzaniu i rozwijaniu zdolności. Niedoskonałe są również formy nauczania zindywidualizowanego.

Należą do nich:

• szkoła dla zdolnych,

• klasy uczniów wyselekcjonowanych ze względu na osiągnięcia i zdolności,

• grupa uczniów w klasie, którzy realizują poszerzony program edukacyjny,

• wcześniejsze promocje, prowadzące do przyspieszonego toku nauczania,

• nauczanie indywidualne w systemie jednoosobowej klasy,

• nauczanie zindywidualizowane w ramach wybranych przedmiotów, zgodne z uzdolnieniami i zainteresowaniami ucznia.

 

Najwięcej kontrowersji budzi nauczanie indywidualne. Wyrwa ono dziecko z jego naturalnego środowiska rówieśników. Taka sytuacja może spowodować u niego przekonanie, że jest nadzwyczajnie utalentowane a nawet może wprowadzać zmiany w świecie dorosłych. A w wyniku intensywnej, przyspieszonej nauki następuje stymulacja i tak już dobrze rozwiniętej sfery intelektualnej. Dalsze wybiórcze rozwijanie tej funkcji może spowodować wystąpienie emocjonalnego niedostosowania i trudności w kontaktach społecznych.

 

Z wymienionych form edukacyjnych najbardziej efektywne jest zindywidualizowane nauczanie dziecka zdolnego lub grup dzieci zdolnych.

 

Tu dziecko zdolne może realizować program nauczania, pozostając we własnym środowisku rówieśniczym. W ten sposób ma trening społeczny i grupę odniesienia. Wymaga to od nauczyciela dobrego przygotowania do pracy z grupą zróżnicowaną aby koncentrowanie się na pracy z dzieckiem zdolnym nie odbywało się kosztem pozostałych dzieci czy poświęcanie uwagi większości nie odbierało szansy dzieciom zdolnym.

W praktyce doświadczenia nauczycieli w tym obszarze są bardzo różne, często są ukierunkowani głównie na pracę z uczniem przeciętnym i słabym. Wciąż dominuje przekazywanie, utrwalanie i odtwarzanie wiadomości, rozwijanie myślenia konwergencyjnego ( odtwórczego), kształtowanie tradycyjnej pilności. Uwzględnia się przede wszystkim opanowanie wiadomości i umiejętności a nie zainteresowania i twórcze zaangażowanie dziecka. Najwięcej tracą dzieci na poziomie nauczania początkowego, ponieważ programy są dla nich za łatwe. Powoduje to znudzenie i spadek motywacji do aktywności i intensywnego wysiłku umysłowego. Badania wykazują, że duża część uczniów źle uczących się ( ok. 64 % ) charakteryzuje się wysoką inteligencją, wybitna ciekawością i dociekliwością intelektualną oraz szerokimi zainteresowaniami.

 

Dzieci zdolne pozostają wciąż grupa niedocenianą. Nieprawdziwy jest powszechnie funkcjonujący pogląd, że dziecko zdolne poradzi sobie samo. Dzieci zdolne wymagają szczególnej opieki, którą uzasadnia chociażby ich indywidualność ( cechy inności ) oraz niezwykła złożoność ich problemów szkolnych, społecznych i emocjonalnych.

 

Warto pamiętać, że :

 

• najważniejszym etapem życia, w którym można wpływać na wszechstronny rozwój dziecka jest okres od urodzenia do 10 roku życia. Pierwsze lata maja szczególne znaczenie dla rozwoju w okresach późniejszych,

• najkorzystniejszy z punktu widzenia przyszłości dziecka jest rozwój wszechstronny i harmonijny co oznacza równoczesną pracę nad wyrównywaniem wszystkich sfer, wszystkich funkcji gdyż zakłócenia w jednej dziedzinie mogą powodować ograniczenia w pozostałych,

• w im większym stopniu działanie pobudzające rozwój zdolności angażuje energię, zapał i umysł dziecka, tym intensywniej rozwijają się jego zdolności,

• mimo predyspozycji niektóre zdolności nie ujawniają się i nie rozwijają, jeśli dziecko nie ma odpowiedniej pomocy, zachęt, ukierunkowania, możliwości ćwiczenia i sprawdzania się,

• dzieci wdrożone do twórczego myślenia od początku swojej kariery przedszkolnej, szkolnej nabierają nawyków samodzielnej, twórczej aktywności w różnych dziedzinach, ważny jest stosunek najbliższego otoczenia dziecka do uczenia się, do nabywania nowej wiedzy, umiejętności. Jest to postawa zachwytu nad rozwojem dodatnich cech u dziecka, postawa szacunku dla kompetencji intelektualnych i społecznych, zachowania, które są dla dziecka bodźcem do ciągłego rozwoju,

• w niesprzyjających warunkach rozwój zdolności może ulec częściowemu lub prawie całkowitemu zahamowaniu.

 

Zalecenia do pracy z dzieckiem zdolnym na etapie przedszkolnym

 

- Indywidualizacja na etapie przedszkolnym wiąże się z wykształceniem w dziecku poczucia odrębności i niezależności. Dostrzeganie i docenianie dziecka i jego pomysłów sprzyja wzrostowi samooceny i rozbudza motywację do różnego rodzaju działań.

- Ważne jest na tym etapie rozwojowym wypracowanie odpowiednich relacji społecznych. Dzieci, które rozwijają się poznawczo szybciej niż inne, szybciej też się nudzą, dlatego wolą bawić się same lub z osobami starszymi. Ten wiek jest momentem kształtowania w dzieciach poczucia więzi z rówieśnikami, znajdowania i wypracowania różnych form zabawy i wdrożenia do tolerancji dla różnorodności.

- Ważne jest aby w tym okresie przyzwyczaić dzieci do aktywności kulturalnej np. udziału w przedstawieniach, koncertach, pokazach w miejscach innych niż przedszkole, co pozwoli na większą wszechstronność i nauczy znajdowania różnych miejsc samorealizacyjnych.

- Przedszkole jest też miejscem sprzyjającym poznawaniu wartości książek i szukaniu innych miejsc z których można czerpać wiedzę.

- Warto też wdrażać dzieci do staranności, dokładności, estetyki oraz kończenia raz rozpoczętego zadania.

Zaobserwowane u dzieci szczególne zainteresowania lub zamiłowania do określonych aktywności – sportowych, muzycznych, plastycznych czy językowych.. powinny być wspierane aby umożliwić ich rozwijanie.

 

 

JAK POSTEPOWAĆ Z DZIECKIEM ABY BYŁO TWÓRCZE

 

 

• Pozwalaj dziecku na rozwijanie swojej fantazji i na najbardziej niezwykłą zabawę.

• Jeśli tylko możesz uczestnicz w zabawach dziecka.

• Ułatwiaj dziecku poznanie twórczości artystów różnych dziedzin sztuki.

• Akceptuj szalone pomysły dziecka i nie wyśmiewaj ich.

• Częściej chwal niż krytykuj.

• Zaufaj pomysłom dziecka.

• Towarzysz dziecku w jego twórczych i oryginalnych działaniach.

• Zapewnij dziecku poczucie bezpieczeństwa i pełnej akceptacji.

 Opracowała: mgr Bożena Pielużek